وقوع نسخوقوع نسخ، تحقق نسخ درباره شرایع پیشین و برخی از احکام اسلام را می‌گویند. ۱ - تعریفدانشمندان اسلامی همگی متفقند که بسیاری از احکام شریعت‌های پیشین به وسیله احکام اسلام، و نیز برخی از احکام شریعت اسلام با احکام متاخر نسخ شده است. ۲ - موارد نسخیکی از آن‌ها نسخ قبله اول مسلمانان در آیه ۱۴۹ سوره بقره است. ۳ - ادله وقوع نسخادله وقوع نسخ همه سماعی و بر دو نوع است: ۱. وقوع نسخ احکام در شرایع سابق، که برخی از آن‌ها در تورات و انجیل آمده است؛ مثلاً در سِفر اول تورات چنین آمده است: «آن گاه که خداوند هنگام خروج نوح از کشتی فرمود: من هر جنبنده زنده‌ای را برای تو و ذریه ات خوراک قرار دادم». این حکم پس از نوح در امت‌های دیگر نسخ و بسیاری از جنبنده‌ها حرام شد. ۲. وقوع نسخ در شریعت اسلام: برخی از آیات قرآن و احادیث دالّ بر وقوع نسخ در شریعت اسلامی از این قرارند: الف) (مَا نَنسَخْ مِنْ آیَةٍ اَوْ نُنسِهَا نَاْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَا اَوْ مِثْلِهَا...) . ب) (یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَیُثْبِتُ وَعِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ). وجه دلالت این آیات بر وقوع نسخ چنین است: این دو آیه در ردّ کسانی نازل شده است که به اسلام و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به خاطر وقوع نسخ در شریعت اسلام طعنه می‌زدند. بنابراین، معلوم می‌شود که نسخ واقع شده بود که آن‌ها طعنه می‌زدند، و خداوند می‌فرماید: «اگر حکمی نسخ شود، بهتر از آن یا مثل آن را می‌آوریم». ج) (وَاِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَّکَانَ آیَةٍ وَاللّهُ اَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ قَالُواْ اِنَّمَا اَنتَ مُفْتَرٍ بَلْ اَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ). وجه دلالت این آیه بر وقوع نسخ این است که تبدیل آیه عبارت است از برداشتن اصل و جایگزینی بدل ؛ و این همان نسخ است. د) (فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ اُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیرًا). دلالت این آیه بر وقوع نسخ، این گونه است که برخی از چیزهایی که در گذشته حلال بود، حرام شده است؛ و این همان نسخ است. هـ) از عبدالرحمان سلمی نقل شده است: علی علیه‌السّلام بر قاضی عربی می‌گذشت؛ فرمود: ناسخ را از منسوخ می‌شناسی؟ قاضی گفت: نه. فرمود: هلاک شدی و هلاک کردی. تاویل هر حرفی از قرآن وجوهی دارد. و) درباره تعداد آیات ناسخ و منسوخ، میان دانشمندان اسلامی اختلاف است؛ ولی قدر متیقن آن‌ها دلیل بر وقوع نسخ است. ز) اجماع متقدمان بر این منعقد شده که نسخ در شریعت اسلام واقع شده است. ۴ - راه ثبات نسخنکته حایز اهمیت در باره نسخ بعضی از احکام شریعت اسلام این است که وقوع نسخ فقط با دلیل قطعی مانند قرآن یا سنت متواتر ، ممکن است. از نظر فقهای شیعه و اهل سنّت ، اصل، عدم نسخ آیات قرآن است؛ مگر این که به دلیل قطعی ثابت شود؛ زیرا در ثبوت نسخ، علم به آن لازم است و ادله وقوع نسخ، نقلی است. ۵ - تعداد آیات ناسخ و منسوخ در قرآندرباره وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن اتفاق نظر هست؛ اما درباره تعداد آیات ناسخ و منسوخ اختلاف وجود دارد. [۷]
جمعی از محققان، علوم القرآن عند المفسرین، ج۲، ص۶۰۰.
۶ - پانویس
۷ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «وقف نسخ». |